آب انبار چگونه ساخته می‌شود
توضیحات:
-
به نام خدا
اغلب با حفر یک مخزن استوانه‌ای یا مستطیلی شکل در زیر زمین آغاز می‌شود. عمق این مخزن گاهی تا 20متر زیرزمین می‌رسد. دیواره‌ها با چیدن آجرها و استفاده از ملاتی ویژه به اسم ساروج ساخته می‌شود. ساروج به شکل قابل توجهی در مقابل آب نفوذناپذیر است. سپس مخزن توسط گنبد پوشیده شده تا در برابر تبخیر و آلودگی محافظت شود. آلودگی‌ها می‌تواند گرد و غبار و فضله‌ی پرندگان یا هرچیز دیگری باشد.
ساختار بادگیرها(windcatchers) باعث می‌شود هوا در طول گنبد وارد و سپس خارج شود که هم باعث خنک شدن آب شده و هم از چگالش(condensation) در درون گنبد جلوگیری می‌شود. چگالش می‌تواند موجب مشکلات بهداشتی در آب داخل گنبد شود. کپک زدگی نمونه‌ی بارز این مشکلات است.
معماری آب انبار
برخی آب انبارها فضای ذخیره مستطیلی شکل داشتند. می‌توان به نمونه‌هایی در قزوین اشاره کرد. این در حالی است که آب انبارهای یزد عموما استوانه‌ای شکل هستند.
فشار آب می‌تواند موجب شکستگی دیواره‌های مخزن شود. برای همین محل ذخیره معمولا پایین سطح زمین در نظر گرفته میشد. گفته می‌شود این ساختار ساختمان‌هایی رویی را از زمین‌لرزه‌ها محافظت می‌کردند. بسته به ویژگی‌های فضای ذخیره، طاق‌های متفاوتی بکار گرفته شده است. آهنگ، کالانبو و کژاوه یا ترکیبی از این انواع را می‌توان ذکر کرد. ساختاری که از جریان پیدا کردن آب جلوگیری می‌کند(taps) در این مخازن آب وجود دارد. در پله‌های بالایی آب گرمتر است. سردترین آب مربوط به پایین‌ترین پله است.
ساروج یخچال دوران باستان
دیواره‌های آب انبار عموما از ساروج ساخته شده‌اند. ساروج به عنوان ملات، آجر یا سنگ‌های دیواره را بهم متصل می‌کند. ساروج یا چاروک از ابتکارات معماران ایرانی در دوران باستان است. برای ساخت آن خاک رس و آهک را با نسبتی مشخص ترکیب می‌کنند و با این مخلوط گِل سفتی می‌سازند. گِل را برای مدتی ورز می‌دهند. قسمتی از خاکستر کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی با نام لویی(تخم و پرزهای نوعی نی) به گِل اضافه می‌کنند و مخلوط تازه را می‌کوبند تا به خوبی در هم تثبیت شود. بنابر کاربرد و بوم متفاوت در منابعی از موارد دیگری در ترکیب ساروج نام برده شده است؛ افزودنی‌های نظیر: موی بز یا گوساله یا انسان، سفیده تخم‌مرغ، چربی گوساله و غیره. نقش ساروج در ایزوله کردن و همچنین خنک نگه داشتن در میانه‌ی تابستان اساسی بوده است. از ساروج در کولرهای باستانی هم استفاده میشد. یخچال(یخ+چاله) اشاره به همین کولرها در ایران باستان دارد.
در بالای این آب انبارها که بناهای حیاتی برای ذخیره‌ی آب بودند مساجد(مانند وزیر در نزدیکی اصفهان) و یا کاروان‌سراهایی(مانند حاج آقا علی در کرمان) هم بنا میشد.
به عنوان مثال دمای آب در قنات چشمه سلیمان کاشان در اواسط تابستان 25درجه سلسیوس است. این سیستم مطلوب در کاهش دمای آب بخاطر مواد مورد استفاده در ساختمان آب انبار است. آب انبار می‌تواند از طریق قنات کم‌عمقی در نزدیکی خودش تغذیه می‌شود. ابعاد تانک ذخیره بسته به مقدار خروجی(discharge) از قنات و تقاضای آب طراحی می‌شود.
نحوه دسترسی به ذخیره‌ی آب
شخص از ورودی(سردر) وارد می‌شود. سردرها معمولا باز هستند. توسط پلکان رو به سمت زیرزمین هدایت می‌شوید. ممکن است شیرهای آب در طبقه‌های مجزا برای دسترسی به آب وجود داشته باشد. در کنار هر شیر آب معمولا جایی برای نشستن، شَفت‌های تهویه و سیستمی برای آبکشی از مخزن وجود دارد. به این ترتیب به جز شفت‌های تهویه و بادگیرها، هیچ نفوذی به مخزن آب وجود ندارد که این از مزیت‌های سیستم آب انبار است.
آب انبارهای فعالی در سطح کشور در شهرهایی که از این معماری کاربردی بهره می‌برند وجود دارد. امروزه به خاطر رشد جمعیت و همچنین توسعه‌ی صنعتی، نقش این آب انبارها بسیار کمرنگ شده است. در واقع اتوماسیون‌های شهری رو به مکانیزم‌های دیگری گام برداشته‌اند که نیاز به بازنگری در این مورد وجود دارد. با توجه به هزینه‌های انرژی ممکن است در مناطقی این معماری‌ها مقرون به صرفه باشند.بخش‌های مختلف آب انبار
- تانک ذخیره(خزینه): محل اصلی ذخیره در آب انبار ها است.
- پاشیر: محل قرار گرفتن شیر آب بزرگ از جنس برنج متصل به خزینه برای استحصال آب.
- سردر و پلکان: دالان ورودی به آب انبار که به آن هویت می‌دهد.
- بادگیر(خیشخان): برای تهیه‌ی هوا و پورتال‌های تزیینی است.
لزومی نیست که تمامی بخش‌های ذکر شده در یک آب انبار وجود داشته باشند. در فصولی که با بارندگی همراه است این ذخایر پر می‌شوند و در فصول گرم و خشک از آبی تازه و خنک می‌توان بهره داشت. این یک تکنولوژی باستان در نگه‌داری از آب بوده است. آب همیشه یک عنصر اساسی برای حیات بوده است و بدون آن هیچ تمدنی ساخته نمی‌شود. اما مهم‌تر از آن آب آشامیدنی مناسب حیات بشر است. امروزه با وجود تکنولوژی‌های به روز و صنعتی شدن، این نگرانی در مورد ذخایر آب شیرین بیش‌تر هم شده است.